Localización

(Ver en Google Maps)

O lugar onde está situada esta mámoa –ou o que dela queda- chama bastante a atención no tocante á supervivencia ata a actualidade.

Atopámola ao lado dunha urbanización de vivendas e da estrada que comunica cos campos de fútbol da Madroa e a asociación veciñal de Candeán.

É a primeira mámoa coa que comeza –ou remata, segundo por onde se comece o percorrido- a Ruta das mámoas de Candeán.

Descrición

A mámoa aínda conserva túmulo e varios ortóstatos a pesar nas penosas condicións en que se atopa e da dificultade para podermos vela cun mínimo de claridade.

Para que sirva de orientación ás persoas que se aventuren a atopar esta mámoa, pasamos a darlle unha descrición dos dous elementos principais que conserva.

Tumúlo: a pesar de estar completamente cuberto de maleza, podemos observar a elevación que presenta sobre a horizontal do terreo. Nalgún punto pode chegar a 1 m de altura. As súas dimensións son de 16 m no eixe N/S e de 13,5 m no eixe L/O.

Cámara: está formada por catro lousas verticais que afloran dentro do cono de violación da mámoa. Dous dos chantos sobresaen uns corenta centímetros do chan. Apegado completamente a estes chantos medra unha árbore.

Estado de conservación

Calquera persoa que se achegue a este lugar, a primeira sorpresa que levará será a de preguntarse se alí hai realmente unha mámoa, porque parece case imposíbel e incríbel que poida existir un xacemento de varios milenios naquela parcela de terreo.

O estado en que se atopa é tan deplorábel que un se pregunta onde está a Administración –sexa cal for- que non fai nada por salvar o que queda desta mámoa.

O estado en que está clama ao ceo máxime cando é o punto de partida da única ruta neolítica que temos neste momento en Vigo.

A mámoa, como xa dixemos está completamente cuberta de maleza; ten varias árbores encima e está cortada polo muro de peche dunha propiedade lindeira polo seu lado oeste e cortada tamén pola estrada asfaltada que pasa a rentes polo norte dela.

Asemade esta mámoa converteuse nun punto de acumulación de restrollos de labores no propio terreo.

Non hai letreiros informativos de ningún tipo, nin sequera o letreiro oficial de comezo de ruta arqueolóxica, xa que hai varios paneis ao longo do percorrido, mais ninguén podería pensar que esta ruta das mámoas de Candeán comeza precisamente aquí.

Valoración final

Como se pode promover dende a administración local a creación e difusión dunha fermosísima ruta neolítica pola parroquia de Candeán e logo deixala tan abandonada?

Imaxinemos calquera persoa que queira facela e veña ata este punto de inicio, que vai atopar? Se puider atopar algo debaixo de tanta maleza terá que facer un exercicio de adiviñación para precisar a amplitude do túmulo e despois intentar localizar as puntas superiores dos ortóstatos que afloran sobre a superficie do terreo.

Nas fichas do catálogo do PXOM de Vigo figura expresamente como “melloras necesarias”: “Cómpre negociar co propietario do muro de peche que corta o túmulo a adquisición dos terreos afectados pola protección integral do xacemento”.

Moi explícito este apuntamento. O mal xa está feito; durante moitos anos estivéronse levantando edificacións que estragaron unha boa parte do noso patrimonio colectivo sen que se executase un control específico das afectacións. Corporacións desinteresadas, desatentas, insensíbeis ou mesmo condescendentes. E dicimos corporacións e non gobernos, porque a responsabilidade administrativa non só corresponde ao partido que goberne nese momento, senón a todas as forzas políticas representadas na corporación municipal.

A veciñanza, en moitos casos, actúa por descoñecemento do dano real que está provocando, mais as corporacións municipais nunca poden actuar por descoñecemento; para iso están as catalogacións e informes técnicos oportunos.

Actualización 2020:

En xullo de 2020 fixemos un novo percorrido e atopamos que esta mámoa está inaccesible debido á abundante vexetación que existe no lugar. Estas son as imaxes desta visita:

Como pode observarse nas imaxes, toda a parcela está completamente ateigada de maleza, fentos, toxos…

Tampouco existe ningún tipo de sinalización para localizala nin ningún cartel con información sobre as características desta mámoa.

Se este é o comezo do percorrido oficial da ruta das mámoas de Candeán, calquera visitante levará unha primeira decepción e frustración ante o desleixo que a Administración local amosa coa conservación e posta en valor deste atractivo cultural tan importante e histórico que posúe o concello de Vigo.

Para saber máis

Ficha do catálogo do PXOM de Vigo (Tomo VI, fichas do catálogo).

Amigos do arqueolóxico. Megálitos de Pontevedra. (Con debuxo esquemático e fotografía).

Galería de imaxes

Podedes acceder á galería fotográfica desta mámoa.

Ruta das mámoas de Candeán

Localización

(Ver en Google Maps)

Esta emblemática mámoa está situada moi preto dos campos de fútbol da Madroa, apegada a unha urbanización de vivendas. Hai un letreiro na estrada que indica a súa situación. Non debería haber problema para localizala.

Esta mámoa forma parte da Ruta das mámoas de Candeán.

Descrición

Nome: o nome que a veciñanza lle dá a este megálito, “Casa dos Mouros”, merece un comentario que entra no imaxinario popular e na transmisión das lendas e dos seres míticos que poboan a paisaxe galega. Hai unha clara coincidencia en moitos lugares de Galicia na atribución das mámoas como lugares en que viven os mouros ou que foron construídos por eles, como é o caso da de Candeán.

Vigo carece dunha recollida a fondo de toda a nosa cultura tradicional oral. Lugares máxicos, animistas, con lendas etc., hainos en todas as parroquias do municipio e principalmente naqueles lugares vinculados a xacementos arqueolóxicos. Cómpre unha inmediata acción neste sentido, xa que as persoas informantes desta cultura pertencen a unha xeración dunha idade moi avanzada, e cada unha destas persoas que falece é un libro de coñecementos etnográficos que desaparece.

Túmulo: apenas conservado. Pode apreciarse a contorna redonda que forma ao redor do dolmen distanciándonos o suficiente, principalmente cara ao leste. As súas dimensións son de 22,5 m no eixo N/S e 20 m no eixo L/O.

Tamén se poden observar pedras soltas sobre a mámoa que seguramente forman parte da coiraza do túmulo. Quizais cumprise unha adecuada intervención que permitise destacar a morfoloxía e dimensión do túmulo. Cantas máis persoas pisen indiscriminadamente por este lugar, con maior rapidez desaparecerá calquera vestixio da súa existencia e forma.

Dolmen: é un dos máis completos dos que se conservan en Vigo, e mesmo na contorna. Presenta 5 ortóstatos verticais, máis a tampa superior, tirada contra un lado, apoiada nos ortóstatos verticais. a cámara mide uns 3 m de longo por 2 m de largo. A altura chega case aos 2 m.

Tampa: como acabamos de sinalar, está apoiado lateralmente contra os ortóstatos da cámara de cara á súa posíbel recuperación e reposición, hai que destacar que está completa e non parece presentar ningún dano.

Ortóstatos da cámara: son cinco lousas. As dimensións van en progresión de altura dende os extremos ata a lousa central centro. Presentan unha inclinación cara ao centro da cámara.

Nas seguintes imaxes podemos ver, un por un, os cinco ortóstatos que compoñen a cámara vistos dende dentro (arriba) e dende fóra (abaixo).

A falta da correspondente e necesaria intervención para coñecer o principal exemplar do noso megalítico, non podemos saber as verdadeiras dimensións destas lousas.

Ortóstatos do corredor: apenas se percibe algunha das pedras do corredor. Están aínda soterradas, non sabemos cantas pode haber e precisaríase unha intervención arqueolóxica para determinar a súa morfoloxía.

Estado de conservación

Cando unha persoa se achega a esta mámoa, a máis importante das existentes en Vigo, non pode menos que pensar no pouco coidado que temos este patrimonio.

A limpeza e coidado de conservación habitual que debería ter este monumento megalítico non existe. Tratándose ademais dunha parcela municipal, non privada, o concello ten o deber de velar con maior responsabilidade pola súa boa conservación.

Maleza incontrolada que medra de calquera xeito e por calquera lugar. O estado actual da vexetación dá unha forte impresión de descoido que sofre esta mámoa. Nótase claramente que por aquí non pasan os coidados municipais ou cando menos que non existe unha planificación de atención e prevención da deterioración da contorna. Plásticos, papeis, botellas rotas no interior da propia cámara, dan unha idea da paisaxe humana que acompaña esta mámoa.

Valoración final

A Casa dos Mouros está situada nunha das catro parcelas municipais que en existen elementos destacados da nosa arte e arquitectura arqueolóxica. Que sexa municipal posibilita unha maior e mellor intervención das administracións no coidado e posta en valos da nosa arqueoloxía.

E non obstante, para empezar observamos que non existe un control nin planificación sequera da vexetación que debe medrar nesta parcela e principalmente ao redor da mámoa.

O máis salientábel non plano positivo é o investimento realizado na colocación de paneis informativos; mais estes paneis deben ser revisados periodicamente para previr e reparar as posíbeis deterioracións, como lle sucede ao panel de entrada á parcela, ilexíbel na actualidade.

Neste sentido, vemos necesario colocar un segundo cartel na entrada da parcela facendo unha chamada de atención ao coidado que debe terse durante a visita para non deteriorar este monumento megalítico.

Por outra parte, hai que considerar tamén que se esta mámoa tivese a tampa posta no seu sitio, teriamos un dos monumentos neolíticos máis importantes e atraentes de Galicia no noso concello. Pensemos no atractivo que ten neste momento o dolmen de Axeitos, por exemplo, ou outros que se conservan completos polo noso país.

A reposición da tampa é un tema controvertido e para o que non hai unanimidade, mais tamén se fan certas reconstrucións nos nosos castros ou en xacementos romanos (Aquis Querquernis, p.e.) que se levaron a cabo e dalgún xeito foron aprobados e consentidos.

No caso da Casa dos Mouros a tampa está no propio lugar; só se trata de colocala no seu sitio.

A maiores disto, o feito de termos aquí mesmo a mámoa máis importante do noso concello, xunto con que forme parte da Ruta das mámoas de Candeán fan que non se entenda que este percorrido non teña a suficiente difusión no noso municipio. Na páxina do concello de Vigo aínda non existe unha descrición desta ruta, nin un mapa que se poida descargar. E podemos asegurar, sen dubidar, que é unha das principais rutas do neolítico que hai en Galicia.

Por agora o maior traballo divulgativo que podemos atopar por outros lugares da Web é o pertencente á Comunidade de Montes de Candeán, no que nos ofrecen información sobre a riqueza arqueolóxica dos montes da súa parroquia e concretamente sobre esta ruta das mámoas á que eles tanto contribuíron.

Como é posíbel que aínda non existan visitas escolares para o alumnado de Vigo e de calquera outro lugar de Galicia, con materiais didácticos, que permitisen a aprendizaxe e comprensión in situ do que era un hábitat e cultura neolíticos? Mais isto requiriría o traballo conxunto de varias concellarías como Patrimonio, Educación, Cultura, Normalización Lingüística ou Medio Ambiente que creasen entre todos un programa conxunto de aplicación didáctica ao redor da nosa arqueoloxía. Pensalo e proxectalo parece de sentido común; tan pouco entendemento e colaboración existe entre os distintos departamentos?

Actualización 2020

Na visita realizada no mes de xullo de 2020 a esta segunda mámoa do percorrido da ruta das mámoas de Candeán obsérvase que o tempo xoga en contra deste monumento megalítico. Neste momento xa non conta con ningún tipo de sinalización para chegar ata ela ou para poder localizala. O panel que había na entrada do camiño de subida desapareceu completamente. Se non se sabe onde se encontra, pasaremos de longo sen localizala.

Lembremos que se trata do principal exemplo do megalitismo conservado no concello de Vigo.

Tampouco conta con ningún tipo de panel con información sobre as dúas características, historia, descrición, significado etc. O que había na subida á mámoa desapareceu completamente.

Urxe que a Administración local realice unha posta en valor cultural desta mámoa para tratar de evitar que siga sufrindo máis agresións coma a que tivo lugar en 2016 con grafitis.

Máis información

José Manuel Hidalgo Cuñarro, “UTILIZACION DIDÁCTICA DE LOS YACIMIENTOS ARQUEOLÓGICOS LOCALIZADOS EN PROPIEDADES MUNICIPALES”.

José Manuel Hidalgo Cuñarro, “EL FOLCLORE DE LOS YACIMIENTOS ARQUEOLÓGICOS VIGUESES”, en Arqueovigo

Amigos do arqueolóxico, Megalitos de España y su bilbiografía.

Galería de imaxes

Tamén podedes acceder a unha galería de fotos desta impresionante mámoa.

Ruta das mámoas de Candeán

Situación

(Ver en Google Maps)

Está moi próxima á asociación veciñal de Candeán, perfectamente sinalizada e a uns trinta metros do camiño que marca a Ruta das Mámoas de Candeán. A súa situación elevada con respecto ao camiño, na baixada do monte, permite unha boa apreciación xa dende a distancia.

Descrición

Esta mámoa mide uns 19 m de diámetro e 1,25 m de altura. Presenta un gran cono no seu interior, na parte central do túmulo. Non conserva ningún ortóstato no seu interior, o que quere dicir que esta mámoa foi espoliada completamente; primeiro, seguramente, para buscar obxectos de valor no seu interior –coma na maioría destes túmulos-; máis tarde para levarlle os chantos de cara a un aproveitamento en cerramentos ou calquera outro uso.

Moi preto da mámoa hai unha gran rocha plana tirada que pode que formase parte do dolmen orixinal.

Estado de conservación

Este túmulo necesita un coidado en canto á proximidade de piñeiros que poidan danar coas súas raíces a súa estrutura e consistencia. Mostramos por adiantado o noso agradecemento á sensibilidade que a Comunidade de Montes de Candeán está mostrando na conservación de todas as mámoas que forman parte desta ruta arqueolóxica.

Esta mámoa aínda non foi escavada, e, polo tanto, descoñecemos o que pode agochar no seu interior, tanto na cámara funeraria coma no corredor de entrada.

Valoración final

Despexada de piñeiros ao seu arredor, ofrece unha fermosa visión da maxestosidade que estes túmulos lle conferían á paisaxe. Unha paisaxe que por primeira vez comezaba a ser transformada polo ser humano neolítico.

Pensemos que son as primeiras construcións monumentais e mesmo urbanísticas da nosa historia, da historia do ser humano no actual territorio galego.

Unha poboación que chegou a ser bastante numerosa dado o gran número de mámoas que existen aínda na actualidade e que son unha pequena parte das que realmente deberon existir e empregarse durante aqueles milleiros de anos (entre o V milenio e o II milenio antes da nosa era).

Actualización 2020

A descrición e imaxes precedentes non teñen nada que ver co que podedes ver á altura do mes de xullo do ano 2020.

A degradación deste lugar é completa, en todos os sentidos:

Xa non existe ningún dos paneis de información e de localización que vedes nas imaxes deste artigo.

A maleza invadiu todo este espazo na súa totalidade e non hai ningún tipo de limpeza nin conservación.

É imposible localizar neste momento onde se atopa a mámoa que podedes observar nas fotos de arriba e da galería de imaxes que vos comparto neste artigo.

Outro detalle que agrava o desleixo que sofre este monumento megalítico é o feito de atoparse ao carón da asociación veciñal de Candeán, un punto referente da parroquia a onde acoden numerosas persoas. É unha mágoa que tendo esta marabilla ao lado, testemuña das primeiras construcións humanas que existen en Galicia, con máis de seis mil anos de antigüidade, non se lle saque o proveito cultural e didáctico que merece e se teña no máis absoluto dos abandonos.

Urxe que a Administración local realice, o antes posible, unha recuperación e posta en valor cultural desta mámoa para evitar a súa irremediable desaparición.

Estas son as imaxes do mesmo lugar en xullo de 2020:

Máis información

Galería de imaxes

• Ficha do catálogo do PXOM de Vigo (Tomo VI, fichas do catálogo).
• Amigos do arqueolóxico. Megálitos de Pontevedra. (con debuxo esquemático).

Ruta das mámoas de Candeán

Localización

(Ver en Google Maps)

Esta mámoa está situada no medio do parque do Vixiador, a carón do miradoiro de terra construído entre as árbores.

Na actualidade está en proceso de escavación e estudo, e isto dános conta das verdadeiras dimensións destas construcións unha vez abertas. Das cerca de corenta mámoas que hai no concello, por agora só dúas foron obxecto de escavacións: esta do Vixiador e a de Costa Freiría 1. Neste cometido hai que salientar a gran sensibilidade que está mostrando a comunidade de montes de Candeán, exemplo que invitamos a seguir noutras comunidades e que celebramos que tamén se estea a facer en comunidades de montes veciñas.

É unha mágoa, en cambio, que a única mámoa situada nun terreo municipal, a “Casa dos Mouros” tamén en Candeán, a máis completa e espectacular en número e disposición dos ortóstatos das conservadas, presente tal estado de abandono, sen intervención arqueolóxica que faga dela un referente de visitas e estudos.

Os outros tres xacementos arqueolóxicos en terreos municipais agardan no limbo dos xustos: a devandita mámoa neolítica da Madroa “Casa dos Mouros”, na que se fixo unha limpeza de terreo para incluíla na ruta das mámoas de Candeán; o conxunto rupestre “Pedra da Laxe” en Sárdoma, polo que hai que felicitar ao concello pola permuta urbanística que permitiu que non se construíse nesta parcela, pero que aí quedou; e o poboado galaico do Monte do Castro, que dentro de pouco vai parecer un elemento decorativo en pedra no xardín de herba que hai ao seu arredor.

Descrición

Da mámoa do Vixiador podemos admirar o seu enorme túmulo duns 30 m de diámetro no seu eixo maior e que acada uns 2 m de altura. O estado actual das escavacións permite decatarse da dimensión do traballo levado a cabo polos habitantes do neolítico para elaborar estes megálitos sen instrumentos metais. Un traballo comunal que nos dá idea da dimensión das súas crenzas máis alá da vida. Das súas propias vivendas non quedou rastro, o que quere dicir que non eran asentamentos e construcións moi sólidas, inda que vivisen preto das necrópoles de mámoas; e porén, para os seus mortos facían moradías eternas (ata chegarmos nós) e cun traballo colosal para a tecnoloxía da súa época.

A escavación actual revela a dimensión do tamaño dos ortoótatos, así como a dimensión da propia cámara funeraria, tanto en altura como en espazo interior. Unha foto anterior ao actual estado das escavacións permítenos valorar as características deste traballo.

As catas laterais permiten tamén decatarse da técnica de construción da propia mámoa que soterra os ortóstatos: distintas capas de terra e pedra que facilitan a permanencia e solidez do túmulo.

Os plásticos son necesarios neste momento para preservar calquera tipo de pinturas ou gravados que poida haber nas caras das lousas, tal como se descubriu no dolmen de Dombate. Fóra do túmulo hai outros ortóstatos tamén envoltos en plásticos. O descoñecemento das persoas que se achegan a visitar este xacemento á intemperie e sen indicacións ou advertencias de ningún tipo leva a que xa quitasen o plástico dalgunha das lousas (para ver o que hai dentro?).

Estado de conservación

Está claro que nun xacemento aberto, tan á intemperie coma este, situado nun lugar que co bo tempo é frecuentado por centos de persoas diarias, como non se faga algo con rapidez, non sabemos que vai ser del ou que utilidade lle vai acabar dando a curiosidade da xente; unhas persoas por descoñecemento e outras por comportamento desaprehensivo. É necesaria unha inmediata intervención con delimitación do lugar e información abundante in situ para que a xente saiba como comportarse ante un monumento destas características e no actual estado de escavacións.

Aínda que na Ruta das mámoas de Candeán esta necrópole aparece como a última visita marcada, nós estendemos o final ata a mámoa 2 do Vixiador, situada moi preto desta, pero que non aparece no roteiro oficial por estar xa no dentro de territorio redondelán.

Máis información

• Catálogo do PXOM do Concello de Vigo
• Megalitos de España y su bibliografía, Mámoa do Vixiador

Galería de imaxes

Podedes ver neste enlace unha galería de  imaxes máis completa deste monumento megalítico.

Ruta das mámoas de Candeán

Localización

(Ver en Google Maps)

Esta é unha mámoa que está situada á beira do camiño asfaltado que comunica o parque forestal do Vixiador co monte Mirallo, tamén coñecido como monte Penide, na parroquia de Cabeiro en Redondela. É a vía directa dende o Vixiador para dirixirnos a visitar a Mámoa do Rei e o conxunto tumular que a arrodea.

Realmente, cando paseamos por estes lugares, estamos visitando o maior “parque arqueolóxico” de Galiza. O conxunto formado polos montes de Candeán e Cabral en Vigo e os montes das parroquias de Cabeiro, Trasmañó, Negros e Cedeira en Redondela comprenden máis de noventa mámoas, ao redor dunha vintena de estacións de gravados rupestres e catro castros. Un percorrido por máis de cinco mil anos de historia, todo no mesmo lugar xeográfico, comprendendo os tres principais períodos: Neolítico, Idade do Bronce e Idade do Ferro. O proxecto do parque arqueolóxico xa está creado e é grandioso e ambicioso. Só falta que as administracións se curen da miopía na que viven. Esta é unha tarefa á que invitamos a participar a todas aquelas persoas que se apunten para crearmos entre todos un blog específico que dea a coñecer as marabillas e riqueza patrimonial deste conxunto arqueolóxico. Un blog colectivo elaborado entre todas aquelas persoas que temos inquedanza polo noso patrimonio e queiramos unir esforzos. Unha descrición máis detallada de proposta de parque arqueolóxico para estes montes podedes lela no blog do arqueólogo Hidalgo Cuñarro.

Descrición

A mámoa que nos ocupa nesta ocasión pasa desapercibida para quen non a coñeza, e son moitas as persoas que pasan decote ao seu lado. Ten uns once metros de diámetro e aproximadamente un metro e medio de altura. Está rodeada de maleza e en mal estado de conservación. O principal perigo desta mámoa e de tantas outras é o traballo forestal que se realiza ao seu arredor. Tractores con rozadoras que soben e baixan por elas debido á falta de protección e indicación, talas ou plantacións de árbores nos propios túmulos, todo tipo de vehículos pesados que realizan labores forestais pasando por riba das mámoas… e continúan aí despois de seis mil anos.

A pesar da maleza e árbores que a ocupan, pódese observar o cono central con varios chantos que aínda se conservan.

Aínda que esta mámoa xa non está dentro do concello de Vigo, senón de Redondela, a súa proximidade á Mámoa 1 do Vixiador e ao propio parque recomenda a súa inclusión neste percorrido neolítico polos montes de Candeán.