Patrimonio cultural de Vigo

Arquivado en: Lavadoiros,Lavadores — Xosé Couñago

Situación

Este emblemático lavadoiro encóntrase nun recanto que forma a rúa Redomeira, paralela á rúa Aragón, preto do final do seu percorrido.

Pola parte traseira deste lavadoiro esténdese unha ampla zona deshabitada, mais fronte a el, no outro lado da rúa, levántase diversas edificacións. Estas novas edificacións evidencian o forte contraste do salto do mundo tradicional, ao que pertencen estas construcións populares, á cidade urbanizada que se construíu ao seu redor.

Descrición

Cubrición: de cemento con teitume a dúas augas sobre tres pares de columnas. Os laterais que están acaroados a unha propiedade están cerrados con parede. Esta cubrición está pintada toda en branco agás o teitume, pintado en vermello, e unha franxa inferior en gris ata o chan.

Lavadoiro: a tres follas, ao redor das pías da auga. A entrada de auga faise por unha pequena canle nunha das esquinas posteriores do lavadoiro, o que permite poder lavar na parte traseira tamén. O lavadoiro está dividido en dúas pías.

Complementos: ten unha fonte para a subministración da auga acaroada ao muro lindeiro, feita en pedra, vertical, con cano en ferro deitando auga sobre unha pequena pía de pedra, da que parte a canle que leva a auga para o lavadoiro.

Na parte dianteira do lavadoiro, sobre o bordo, está o aliviadoiro de auga. Ten forma orixinal de fonte, constituído por un frontal cuadrangular rematado por un cume semicircular con adorno de resalte polo bordo semicircular. Na liña de unión entre o cume e o frontal hai un orificio e unha pía na parte inferior. Está pintado todo el en branco xunto coas esquinas do lavadoiro.

Estado de conservación

Consérvase en bo estado. A auga corre sempre e as pías permanecen cheas.

Nas paredes laterais vense as habituais pintadas de graffiti.

Ao redor do lavadoiro habilitouse unha zona de descanso e encontro das persoas, con bancos e pavimento despexado, defendido da entrada de vehículos.

Valoración final

Os lavadoiros, como elementos da nosa arquitectura popular tradicional, están cada vez máis sometidos a unha presión urbana e urbanística que os vai relegando, degradando e abocando á desaparición.

O acerto neste caso de destinalos ao encontro e lecer da veciñanza é un exemplo a seguir para moitos outros que están correndo peor sorte no noso concello.

Botamos en falta paneis que enriquezan este lugar con explicacións da cultura do lavadoiro, das partes de que está composto, materiais, funcionalidades, cantos, literatura ao redor dos lavadoiros, etc.

Unha posta en valor informativa deste estilo contribuiría a evitar as agresións ás que se ven sometidos estes elementos patrimoniais, moitas veces debido ao descoñecemento e pouco recoñecemento social e cultural con que contan.

Podedes acceder a unha galería de imaxes máis completa.

Podedes introducir o lugar onde está no voso navegador GPS.

(Se necesitades converter o arquivo .GPX xenérico para o voso navegador concreto, descargade o programa PoiEdit > Menú Herramientas>Conversor de paquetes)

Arquivado en: Candeán,Mámoas,Ruta mámoas de Candeán — Xosé Couñago

100_3799Localización

(Ver en Google Maps)

Esta emblemática mámoa está situada moi preto dos campos de fútbol da Madroa, apegada a unha urbanización de vivendas. Hai un letreiro na estrada que indica a súa situación. Non debería haber problema para localizala.

Esta mámoa forma parte da Ruta das mámoas de Candeán.

Descrición

Nome: o nome que a veciñanza lle dá a este megálito, “Casa dos Mouros”, merece un comentario que entra no imaxinario popular e na transmisión das lendas e dos seres míticos que poboan a paisaxe galega. Hai unha clara coincidencia en moitos lugares de Galicia na atribución das mámoas como lugares en que viven os mouros ou que foron construídos por eles, como é o caso da de Candeán.

Vigo carece dunha recollida a fondo de toda a nosa cultura tradicional oral. Lugares máxicos, animistas, con lendas etc., hainos en todas as parroquias do municipio e principalmente naqueles lugares vinculados a xacementos arqueolóxicos. Cómpre unha inmediata acción neste sentido, xa que as persoas informantes desta cultura pertencen a unha xeración dunha idade moi avanzada, e cada unha destas persoas que falece é un libro de coñecementos etnográficos que desaparece.

Túmulo da mámoaTúmulo: apenas conservado. Pode apreciarse a contorna redonda que forma ao redor do dolmen distanciándonos o suficiente, principalmente cara ao leste. As súas dimensións son de 22,5 m no eixo N/S e 20 m no eixo L/O.

Tamén se poden observar pedras soltas sobre a mámoa que seguramente forman parte da coiraza do túmulo. Quizais cumprise unha adecuada intervención que permitise destacar a morfoloxía e dimensión do túmulo. Cantas máis persoas pisen indiscriminadamente por este lugar, con maior rapidez desaparecerá calquera vestixio da súa existencia e forma.

100_8868Dolmen: é un dos máis completos dos que se conservan en Vigo, e mesmo na contorna. Presenta 5 ortóstatos verticais, máis a tampa superior, tirada contra un lado, apoiada nos ortóstatos verticais. a cámara mide uns 3 m de longo por 2 m de largo. A altura chega case aos 2 m.

Tampa: como acabamos de sinalar, está apoiado lateralmente contra os ortóstatos da cámara de cara á súa posíbel recuperación e reposición, hai que destacar que está completa e non parece presentar ningún dano.

Ortóstatos da cámara: son cinco lousas. As dimensións van en progresión de altura dende os extremos ata a lousa central centro. Presentan unha inclinación cara ao centro da cámara.

Nas seguintes imaxes podemos ver, un por un, os cinco ortóstatos que compoñen a cámara vistos dende dentro (arriba) e dende fóra (abaixo).

A falta da correspondente e necesaria intervención para coñecer o principal exemplar do noso megalítico, non podemos saber as verdadeiras dimensións destas lousas.

Ortóstatos do corredor: apenas se percibe algunha das pedras do corredor. Están aínda soterradas, non sabemos cantas pode haber e precisaríase unha intervención arqueolóxica para determinar a súa morfoloxía.

100_3824Estado de conservación

Cando unha persoa se achega a esta mámoa, a máis importante das existentes en Vigo, non pode menos que pensar no pouco coidado que temos este patrimonio.

A limpeza e coidado de conservación habitual que debería ter este monumento megalítico non existe. Tratándose ademais dunha parcela municipal, non privada, o concello ten o deber de velar con maior responsabilidade pola súa boa conservación.

Maleza incontrolada que medra de calquera xeito e por calquera lugar. O estado actual da vexetación dá unha forte impresión de descoido que sofre esta mámoa. Nótase claramente que por aquí non pasan os coidados municipais ou cando menos que non existe unha planificación de atención e prevención da deterioración da contorna. Plásticos, papeis, botellas rotas no interior da propia cámara, dan unha idea da paisaxe humana que acompaña esta mámoa.

100_3827Valoración final

A Casa dos Mouros está situada nunha das catro parcelas municipais que en existen elementos destacados da nosa arte e arquitectura arqueolóxica. Que sexa municipal posibilita unha maior e mellor intervención das administracións no coidado e posta en valos da nosa arqueoloxía.

E non obstante, para empezar observamos que non existe un control nin planificación sequera da vexetación que debe medrar nesta parcela e principalmente ao redor da mámoa.

O máis salientábel non plano positivo é o investimento realizado na colocación de paneis informativos; mais estes paneis deben ser revisados periodicamente para previr e reparar as posíbeis deterioracións, como lle sucede ao panel de entrada á parcela, ilexíbel na actualidade.

Neste sentido, vemos necesario colocar un segundo cartel na entrada da parcela facendo unha chamada de atención ao coidado que debe terse durante a visita para non deteriorar este monumento megalítico.

Por outra parte, hai que considerar tamén que se esta mámoa tivese a tampa posta no seu sitio, teriamos un dos monumentos neolíticos máis importantes e atraentes de Galicia no noso concello. Pensemos no atractivo que ten neste momento o dolmen de Axeitos, por exemplo, ou outros que se conservan completos polo noso país.

100_3823A reposición da tampa é un tema controvertido e para o que non hai unanimidade, mais tamén se fan certas reconstrucións nos nosos castros ou en xacementos romanos (Aquis Querquernis, p.e.) que se levaron a cabo e dalgún xeito foron aprobados e consentidos.

No caso da Casa dos Mouros a tampa está no propio lugar; só se trata de colocala no seu sitio.

A maiores disto, o feito de termos aquí mesmo a mámoa máis importante do noso concello, xunto con que forme parte da Ruta das mámoas de Candeán fan que non se entenda que este percorrido non teña a suficiente difusión no noso municipio. Na páxina do concello de Vigo aínda non existe unha descrición desta ruta, nin un mapa que se poida descargar. E podemos asegurar, sen dubidar, que é unha das principais rutas do neolítico que hai en Galicia.

Por agora o maior traballo divulgativo que podemos atopar por outros lugares da Web é o pertencente á Comunidade de Montes de Candeán, no que nos ofrecen información sobre a riqueza arqueolóxica dos montes da súa parroquia e concretamente sobre esta ruta das mámoas á que eles tanto contribuíron.

Como é posíbel que aínda non existan visitas escolares para o alumnado de Vigo e de calquera outro lugar de Galicia, con materiais didácticos, que permitisen a aprendizaxe e comprensión in situ do que era un hábitat e cultura neolíticos? Mais isto requiriría o traballo conxunto de varias concellarías como Patrimonio, Educación, Cultura, Normalización Lingüística ou Medio Ambiente que creasen entre todos un programa conxunto de aplicación didáctica ao redor da nosa arqueoloxía. Pensalo e proxectalo parece de sentido común; tan pouco entendemento e colaboración existe entre os distintos departamentos?

Actualización 2020

Na visita realizada no mes de xullo de 2020 a esta segunda mámoa do percorrido da ruta das mámoas de Candeán obsérvase que o tempo xoga en contra deste monumento megalítico. Neste momento xa non conta con ningún tipo de sinalización para chegar ata ela ou para poder localizala. O panel que había na entrada do camiño de subida desapareceu completamente. Se non se sabe onde se encontra, pasaremos de longo sen localizala.

Lembremos que se trata do principal exemplo do megalitismo conservado no concello de Vigo.

Tampouco conta con ningún tipo de panel con información sobre as dúas características, historia, descrición, significado etc. O que había na subida á mámoa desapareceu completamente.

Urxe que a Administración local realice unha posta en valor cultural desta mámoa para tratar de evitar que siga sufrindo máis agresións coma a que tivo lugar en 2016 con grafitis.

Máis información

José Manuel Hidalgo Cuñarro, “UTILIZACION DIDÁCTICA DE LOS YACIMIENTOS ARQUEOLÓGICOS LOCALIZADOS EN PROPIEDADES MUNICIPALES”.

José Manuel Hidalgo Cuñarro, “EL FOLCLORE DE LOS YACIMIENTOS ARQUEOLÓGICOS VIGUESES”, en Arqueovigo

Amigos do arqueolóxico, Megalitos de España y su bilbiografía.

 

Galería de imaxes

Tamén podedes acceder a unha galería de fotos desta impresionante mámoa.


Ruta das mámoas de Candeán

 

Arquivado en: Igrexas,Lavadores — Xosé Couñago

Localización

A igrexa está situada na rúa de Santa Cristina, homónima da advocación da propia parroquia. A súa situación é de acceso dificultoso para as persoas que se achegan andando, debido á estreiteza e perigosidade da rúa que pasa por diante do adro, nunha curva perigosa con demasiado tránsito.

Descrición

A orixe do templo hai que buscala nos comezos do século XIII, como edificio románico. Avila y la Cueva fai constar que no exterior da parede norte hai un letreiro gravado coa inscrición “E.M.CC.XXXIX”, o que a sitúa no ano 1201. Esta inscrición xa non existe na actualidade. Desa época quedan aínda uns poucos canzorros que podemos ver ao redor da igrexa por debaixo dos beirados do tellado. A cuestión principal aquí é poder distinguilos e diferencialos dos demais canzorros que decoran todo o beirado da igrexa e que non son medievais, senón copias modernas. Este é un traballo interesante que sería interesante realizar.

Hai varias figuras que gardan gran semellanza con outra figuras que podemos ver na igrexa románica de Bembrive. Mesmo unha das dúas pezas desta igrexa que se custodian no Museo Diacesano de Tui é un tímpano semellante ao da portada norte de Bembrive.

Nas dúas fachadas hai uns oitenta canzorros aproximadamente. Imos centrarnos principalmente nos que salientan pola súa importancia e beleza, como figuras humanas, animais ou xeométricas.

Canzorros

Fachada sur: os canzorros desta fachada son principalmente con forma xeometrizante, concretamente en punta de quilla e variantes lobuladas. Tamén hai alguns con formas animais.

A figura animal máis salientábel é a cabeza dun bóvido. Está sobre a segunda das xanlelas, con cornamenta, orellas e fuciño ben resaltados. Semellante a esta figura temos un exemplo medieval en Bembrive.

A outra figura animal desta fachada ten unha forma bastante imprecisa, cunha estraña boca e unhas patas dificilmene identificábeis con calquera animal.

Á par destas figuras existen outras de fasquía xeometrizante dunha beleza excepcional. Algunha delas lobulada con entrelazados ao longo da banda central da figura, ou outra con remate en poma con banda central decorada con pequenas bólas pétreas, semellante a outra que podemos ven tamén en Bembrive.

Fachada norte:

Os dez primeiros canzorros dende a fachada son de estilo xeometrizante, con variantes da forma de quilla.

Sobre a primeira das xanelas aparece unha figura historiada idéntica a outra que atopamos na ábsida da igrexa románica de Bembrive. Unha figura humana, de cabeza indeterminada, sentada, cun obxecto cilíndrico sobre as pernas, moi difícil de precisar (un barril? un instrumento musical?).

Un pouco máis adiante temos outra escena na que aparece unha figura monstruosa deborando un ser humano polas pernas.

A seguinte figura podemos arriscarnos a catalogala de medieval. O evidente desgaste da pedra, o desdebuxamento da figura, permítennos ahegar este hipótese. Trátase dunha figura humana sentada, coa perna dereita cruzada por enriba do xeonllo da esquerda, e retorcéndoa cara ao corpo coas mans.

Sobre a segunda das xanelas atopamos outra figura medio humana, medio animal. Só presenta o torso, no que observamos que ten brazos e mans humanas, mais cabeza monstruosa, con prominentes dentes e cornos de castrón. A postura e figuración tamén é semallante a outra que atopamos en Bembrive; aínda que esta última presente a cabeza con forma felina.

A continuación outra figura humana, completa, nunha postura contorsionada, invertida e tocando os pés coas mans pola parte de atrás do corpo formando un arco. Esta figura tamén é identica a outra que atopamos en Bembrive, incluso cunha decoración na cintura moi parecida.

A última figura deste beirado inferior da fachada norte é de fasquía animal, cuadrúpede, deitado sobre as patas, cun longo rabo que o pasa por debaixo das patas traseiras e o envolve ao redor do van por encima do lombo. Idéntica a outra figura de Bembrive.

No beirado norte da cabeceira, entre os distintos canzorros, atopamos tamén algunhas figuras, todas de traza animal, con evidencias de ser modernas. A primeira delas ten unha forma de difícil precisión, aínda que se aproxima ao que pode ser un carneiro.

A segunda é un animal deitado sobre as patas, coa cabeza contorsionada cara atrás amosando unha longa lingua. As patas acentúan unhas considerábeis poutas afiadas.

A última das figuras é un torso tamén animal con cabeza semellante a un xabaril, mais cunha especie de cornamenta saíndo dende encima dos propios ollos.

Cabeceira: cuadrangular, máis alta ca a nave. O tellado a catro augas, canzorros decorados con figuras historiadas e xeometrizantes. As paredes están revestidas en branco. Sobresaen as esquinas e parte inferior en pedra e as xanelas e portas de arcos neogotizantes, tamén en pedra sobresaínte.

O edificio actual pertence á reconstrución á que foi sometida, inaugurada en 1882. e tamén neste punto aparecen referencias illadas a que a reconstruciónj do templo non se realizaou no mesmo lugar. Deixamos novamente esta controversia para a aclaración en canto se acheguen datos máis precisos.

A pesar da reconstrución sinalada, esta igrexa presenta características propias da tradición barroca: planta lonxitudinal de nave única, cabeceira cadrada, muros con poucos vans, teitume da nave principal a dúas augas e a da cabeceira a catro augas, escasa ornamentación nos muros laterais, concentración da ornamentación na fachada (comprobarédelo ao dardes unha volta ao redor deste tipo de igrexas), e o típico campanario acaroado nunha das esquinas da fachada (noutros casos sitúase no centro da fachada).

Os muros son de considerábel altura e conta cunha voluminosa cabeceira cuadrangular. Nos laterais norte e sur presenta xanelas e portas de remate neogotizante con vidreiras. Trátase de catro xanelas de distintas configuracións e tamaños.Os muros están caleados e deles sobresaen as xanelas e portas bordeados en pedra.

Portada: a fachada occidenteal foi complementada cunha construción a modo de soportal que tapou case por completo a visión da parede frontal. Ata tal punto se tapa que sobre o soportal vai un fornelo semellante ao que queda case oculto na fachada principal.

Este engadido foi obra do escultor Camilo Nogueira e nel reflicte un estilo monumental e clasicista, propio da súa etapa de posguerra. Tres arcadas enmarcadas en columnas de liñas clásicas, todo coroado con pináculos nas esquinas e un fornelo central cunha imaxe de Cristo sobre unha inscrición que o escultor dedica a súa nai Balbina Martínez.

A torre do campanario está no lateral dereito da fachada. O cubo da toore chaga ata a altura do testeiro do tellado, ornamentado con columnacións. Sobre el ábrese unha balconada de ferro dentro da que se ergue o campanario propiamente dito, cuadrangular, de menor volume ca a torre, ten ornamentación columnado tamén nas esquinas e remata cunha cúpula rodeada de pináculos.

A fachada complétase cun cruceiro acaroado na esquina dereita ao pé da torre do campanario. Este cruceiro estaba antes no Calvario e foi trasladado para este adro en 1910.

Máis información

Galería de imaxes

Bango Torviso, Isidro G., Arquitectura románica en Pontevedra, fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, 1979, pp. 227-228.

Navegadores GPS

Podedes introducir o lugar onde está no voso navegador GPS.

(Se necesitades converter o arquivo .GPX xenérico para o voso navegador concreto, descargade o programa PoiEdit > Menú Herramientas>Conversor de paquetes).

Arquivado en: Alcabre,Castros — Xosé Couñago

Situación

Este castro está situado á beira do mar, onde está agora enclavado o Museo do Mar, cunha parte do castro soterrado baixo o edificio e outra ao aire libre.

Descrición

Un claro exemplo de castro marítimo, cunha situación mesmo á beira do mar, sen evidencia de defensas semellantes ás dos castros do interior (murallas, fosos, terrapléns…). Conta en todo caso co mar como elemento defensivo cara ao norte e oeste, mais o resto do castro atópase en pendente dende unha parte máis elevada ata o mar.

Foi “descuberto” no ano 2001 a raíz das obras de reconversión do antigo matadoiro no actual Museo do Mar. Estas obras sacaron á luz un bo número de construcións que se introducían baixo os alicerces do edificio e se estendían ata o seu exterior, a parte máis visíbel e recuperada na actualidade.

As distintas estratificacións resultantes da escavación realizada amosou varios períodos identificábeis neste castro:

· Un asentamento moi antigo, como mínimo do s. VIII antes da nosa era, con evidencias de construcións circulares en materiais vexetais e palla-barro, xunto con materiais cerámicos e de bronce asociados a este período.

· A estratigrafía máis visíbel na actualidade desenvólvese a partir do século V a.e., con construcións en pedra, cunha continuidade que chegaría ata a o primeiro século da nosa era. A este longo período pertencen a maioría das construcións que observamos na superficie.
Profundando un pouco máis nas escavacións, os arqueólogos atoparon, dos primeiro momentos deste período, o altar de estilo púnico, de clara influencia fenicia, que hai dentro do recinto dunha das vivendas. Este altar consta na actualidade de tres pedras fincadas sobre unha superficie encaixada nunha estrutura cuadrangular. A vivenda que o arrodea é, en cambio, dun período posterior. Este altar xunto con numerosísimas pezas cerámicas, vinculadas á conserva en salmoira, atopadas nas prospeccións evidencian unha clara conexión cultural e económica co Mediterráneo que os arqueólogos comezan a destacar.

· A partir do século I da nosa era o castro foise abandonando. Xorden asentamentos romanos na súa contorna (vila romana de Punta Borralleiro, na praia do Cocho, e a vila romana do Fiunchal) e o castro é empregado como cemiterio para enterramentos de tipoloxía cristiá.

Estado de conservación

O aspecto máis salientábel a comentar é a ridícula parcela de castro que se nos permitiu conservar á vista. O castro ten unha clara continuidade cara ao interior do edificio do museo, mais tamén a ten aínda máis evidente cara ao mar. Mais o empeño de “urbanizar” a zona de contacto entre os dous edificios do museo coa creación dunha especie de praza intermedia imposibilitou calquera oportunidade de gozar hoxe en día cunha superficie moito maior.

A solución máis lóxica, atendendo á prioridade da conservación dun hábitat castrexo marítimo tan excepcional, sería a construción de pasarelas elevadas de comunicación entre os edificios, que permitirían ademais unha perfecta observación dos restos de construcións castrexas, evitando asemade o seu paulatino e incontrolado deterioro debido ao abusivo paso de persoas sobre os muros conservados e restaurados na actualidade.

O lamentábel da penosa solución á que se chegou foi a priorización dunha arquitectura moderna de firma sen saber facela convivir adecuadamente coa conservación doutro excepcional “museo do mar” situado precisamente debaixo dos seus alicerces.

Valoración final

Conservamos varios castros marítimos ou moi próximos ao mar en Vigo: o da Punta do Muíño en Alcabre, o da illa de Toralla, o Castro Castriño na curva de San Gregorio en Coia, e os do Monte da Guía e do Sino (A Riouxa) en Teis.

O arqueólogo Hidalgo Cuñarro considérao un dos tres castros máis antigos de Vigo, xunto co de Toralla e as Torres de Padín, en Teis, baseándose nos achados de cerámica e obxectos de bronce neles atopados, que os remontan ata o século VIII antes da nosa era. Nomeadamente, o de Alcabre presenta ademais un xacigo de 6 machados de bronce anteriores a este período sinalado.

Machados de bronce

Machados de bronce

Neste castro podemos sinalar, polo tanto, unha continuidade habitacional duns mil anos aproximadamente.

É moito o que aínda queda por escavar nel. O que podemos ver na actualidade é unha pequena parte da súa verdadeira dimensión. Descoñecemos completamente todo o que se oculta no subsolo do actual Museo do Mar. As escavacións rematan aos poucos metros baixo o edificio e poden verse a simple vista. É unha mágoa que non se continúe coa descuberta do moito que seguramente aínda nos agocha este asentamento castrexo, principalmente pola importancia da súa proximidade ao mar.

Hai exemplos de xacigos arqueolóxicos que se conservaron debaixo de construcións modernas sen demasiada complicación. Na rúa Rosalía de Castro, en pleno centro urbano hai un subterráneo preparado para visitar as salinas romanas que se conservaron a raíz da construción do aparcadoiro.

Foi unha pena que a poucos metros desta salina se deixase desaparecer un excepcional cemiterio romano na rúa Hospital, descuberto co gallo da construción dun edificio. Hoxe algunhas das súas tumbas, xunto cos esqueletos intactos, algúns deles impresionantes, languidecen no limbo do esquecemento no faiado do museo de Castrelos envolveitos en plásticos.

No castro de Alcabre, o Museo do Mar tería –como xa ten- un atractivo engadido: a visita dunha exposición no espazo museístico, xunto coa visita subterránea dun hábitat castrexo.

Un museo sobre outro museo, xa que o castro nos permite coñecer a evolución histórica da influencia do mar na cultura castrexa, dende un posíbel primeiro asentamento do bronce no lugar, a posterior chegada fenicia a estas costas, ata a conquista romana, pasando pola cultura do marisqueo, a pesca e o emprego do sal que se desenvolveu ao longo de todos eses séculos. Moitos destes elementos de cohesión histórica están aínda agochados nos subsolos dos edificios do museo. Teremos a sorte de descubrilos algún día?

Podedes ver unha galería máis completa de fotos neste enlace.

Tamén podedes acceder a un vídeo realizado por Anxel de Prado

Máis información

Alfredo González Ruibal, Xurxo Ayán Vila e Rafael Rodríguez
Martínez, Buscando a los púnicos en el Noroeste. Nuevas
aproximaciones a la presencia mediterránea en Galicia y el
norte de Portugal durante la Edad del Hierro
, in VI Coloquio Internacional del Centro de Estudios Fenicios y Púnicos (Sevilla, 30 de sept, 1-2 de oct. de 2009).

Se queredes podedes coñecer a Rutas dos castros de Vigo e mesmo descargala para o voso navegador GPS.

(Se necesitades converter o arquivo .GPX xenérico para o voso navegador concreto, descargade o programa PoiEdit > Menú Herramientas>Conversor de paquetes).